Materia rozliczeń małżonków po rozwodzie jest kwestią skomplikowaną i rozległą. Sama, będąc kobietą prowadzącą działalność gospodarczą, chciałabym wskazać innym kobietom biznesu na istotne zagadnienia z tym związane, tak, aby świadomie mogły zabezpieczyć swoje interesy. Zacznę od kwestii kluczowej – czy działalność jednego z małżonków w ogóle (i kiedy) wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków?
Z chwilą zawarcia małżeństwa, w przypadku niezawierania przez małżonków umowy majątkowej małżeńskiej, między małżonkami powstaje ustrój wspólności majątkowej. Wspólność ta obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Co w sytuacji gdy jedno z małżonków prowadzi przedsiębiorstwo, np. w formie jednoosobowej działalności gospodarczej? Czy wejdzie ono w skład majątku wspólnego, a co za tym idzie – czy po rozwodzie, jedno z małżonków będzie mogło domagać się rozliczenia z tego tytułu?
Art. 501 k.r.o. stanowi, że w razie ustania wspólności, udziały małżonków są równe, chyba że umowa majątkowa małżeńska stanowi inaczej, co nie wyłącza ustalenia nierównych udziałów w szczególnych wypadkach wskazanych w art. 43 § 2 i 3 k.r.o. Zgodnie z art. 43 § 2 k.r.o. z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku.
W małżeństwie wyróżniamy 3 zasadnicze majątki: wspólny małżonków oraz majątki osobiste każdego z nich. Decydujące znaczenie dla przynależności określonego przedmiotu majątkowego do majątku wspólnego małżonków ma czas jego nabycia w relacji do czasu powstania wspólności majątkowej oraz pochodzenie środków przeznaczonych na jego nabycie. Zgodnie z art. 31 k.r.o. wspólność majątkowa obejmuje majątek nabyty w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub jednego z nich zarówno ze środków pochodzących z majątku wspólnego jak i z majątku osobistego każdego z małżonków z zastrzeżeniem art. 33 pkt 10 k.r.o. Do majątku wspólnego należą w szczególności: pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności każdego z małżonków, dochody z majątku wspólnego oraz z majątku osobistego każdego z małżonków. Do majątku wspólnego wchodzą więc dochody netto uzyskane z działalności prowadzonej w oparciu o przedsiębiorstwo przynależne do majątku osobistego małżonka. Natomiast do czasu ustalenia kosztów ich uzyskania i pokrycia ich z przychodów składnik przedsiębiorstwa stanowią przychody. Składnikiem przedsiębiorstwa są także pożytki cywilne przynoszone przez przedsiębiorstwo.
Jeżeli przedsiębiorstwo w całości założone zostało i prowadzone było w trakcie istnienia wspólności majątkowej małżonków, a środki przeznaczone na nabycie składników służących do prowadzenia takiego przedsiębiorstwa pochodziły z majątku wspólnego, to przedsiębiorstwo w całości wejdzie w skład majątku wspólnego.
Przykładowo: Do zawarcia związku małżeńskiego doszło w 2010 roku. Strony nie zawierały umów majątkowych małżeńskich, a zatem obowiązywał ustrój wspólności ustawowej. Od 2012 roku żona prowadzi przedsiębiorstwo, w formie jednoosobowej działalności gospodarczej. W 2018 roku małżonkowie rozwodzą się. W takim wypadku, pomimo, iż przedsiębiorstwo było prowadzone de facto przez żonę, to wchodzi ono w skład majątku wspólnego, a co za tym idzie w ramach podziału majątku, odpowiednia część wartości przedsiębiorstwa należna jest mężowi.
Sytuacja może wyglądać całkowicie inaczej, jeżeli jedno z małżonków prowadziło przedsiębiorstwo zanim doszło do zawarcia związku małżeńskiego, bądź przedsiębiorstwo wchodziło w skład majątku osobistego jednego z małżonków. Wówczas, pomimo zawarcia małżeństwa, a następnie rozwodu i podziału majątku, przedsiębiorstwo i jego składniki nie będą podlegały podziałowi, albowiem nie stanowiły składnika/ów majątku wspólnego.
Przykładowo: Do zawarcia związku małżeńskiego doszło w 2010 roku. Żona jeszcze przed zawarciem małżeństwa prowadziła przedsiębiorstwo. W trakcie trwania małżeństwa, dokonywała inwestycji w ramach prowadzonej przez siebie działalności z wykorzystaniem środków ze swojego majątku osobistego. W 2018 roku małżonkowie rozwodzą się. W takim wypadku mąż nie może domagać się części wartości tego przedsiębiorstwa, albowiem przedsiębiorstwo nie wchodziło w skład majątku wspólnego, a stanowiło składnik majątku osobistego żony.
Bywają sytuacje, w których kwestia przynależności przedsiębiorstwa i jego składników jest bardziej skomplikowana. W zależności od czasu nabycia składników i pochodzenia środków na ich nabycie może dojść do „przenikania się” składników majątkowych/środków jakie zostały nabyte między majątkiem wspólnym a osobistym. Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z 2014 r., (III CSK 87/14), „nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przedmioty służące do prowadzenia przedsiębiorstwa powinny należeć do tej samej masy majątkowej, co przedsiębiorstwo. W konsekwencji rozpatrywać należy przynależność przedsiębiorstwa jako całości do majątków małżonków, a nie przynależność poszczególnych składników przedsiębiorstwa do jednego z majątków małżeńskich. Przedmiot majątkowy nabyty w jakiejkolwiek części z majątku wspólnego, w braku odmiennej umowy małżonków, wchodzi do majątku wspólnego. Do majątku osobistego wchodzi natomiast roszczenie o zwrot nakładu czy wydatku.”
Podsumowując, to czy przedsiębiorstwo wchodzi w skład majątku wspólnego, a zatem czy małżonkowi przysługuje prawo żądania rozliczenia jego udziału w nim, zależy od wielu czynników. Nie należy zakładać, że skoro działalność prowadzona była wyłącznie przez jednego z małżonków, drugi nie będzie uprawniony do żądania rozliczenia swojego udziału. Warto z wyprzedzeniem pomyśleć o zabezpieczeniu swoich interesów. Ale moje drogie Panie – należy pamiętać, że każdy kij ma dwa końce.
Autor: radca prawny, mediator sądowy Paulina Sommerrey
