Opieka nad seniorem – wielodyscyplinarne podejście do procesu żywienia w domu opieki sposobem na zmniejszenie ryzyka niedożywienia osób starszych

Wśród wielu zmian jakie zachodzą w ludzkim organizmie wraz z wiekiem jest zwolnienie przemiany materii. 60-latek potrzebuje nawet do 40% mniej kalorii, niż potrzeba do prawidłowego funkcjonowania 20-latkowi. Czy to oznacza, że osoba starsza powinna z założenia jeść mniej? Nie. To oznacza, że dieta seniora powinna być mniej kaloryczna, ale jednocześnie zaspokajać zapotrzebowanie na składniki odżywcze. Zachwianie równowagi między spożywanym pokarmem, a jego wartością może bowiem prowadzić do niedożywienia, które ma negatywny wpływ na zdrowie
i funkcjonowanie człowieka.

Niedożywienie jest groźne

Według danych European Nutrition for Health Alliance ponad 30% osób po 65. roku życia jest niedożywionych. Problem występuje zarówno wśród osób starszych mieszkających w domu, jak i przebywających w szpitalach oraz domach opieki. Szacuje się, że niedożywienie lub ryzyko niedożywienia dotyczy jednej czwartej, a w niektórych przypadkach nawet 85% mieszkańców placówek opiekuńczych w Polsce. W wielu przypadkach problem pozostaje niezdiagnozowany.

Niedożywienie seniora może wynikać z dwóch powodów:

• zbyt małej podaży energii pochodzącej z posiłków w stosunku do zapotrzebowania organizmu (niedożywienie ilościowe)
• niedoboru określonych składników mineralnych lub witamin, które nie są dostarczane w odpowiedniej ilości lub nie są właściwie wchłaniane, albo w stopniu nadmiernym wydalane przez organizm (niedożywienie jakościowe)

Niezależnie od rodzaju, niedożywienie wpływa negatywnie na stan funkcjonalny i obniża jakość życia. Zmniejsza bowiem wydolność fizyczną i osłabia siłę mięśniową, upośledzając w ten sposób zdolność osoby starszej do samodzielnego jedzenia, korzystania z toalety czy utrzymania prawidłowej higieny. To z kolei pociąga za sobą skutki natury psychospołecznej – zmniejsza zdolności adaptacyjne oraz chęć prowadzenia życia towarzyskiego czy angażowania się w życie społeczne. Prowadzi też do wielu zaburzeń – np. zaburzeń świadomości, funkcji układu pokarmowego, krążenia i oddechowego, zaburzeń wodno-elektrolitowych czy hipotonii ortostatycznej (nagły spadek ciśnienia przy pionizacji). Niedożywienie łączy się też ze skłonnością do częstszego występowania odleżyn i zakażeń. W przypadku osób przewlekle chorych, zwiększa natomiast liczbę możliwych powikłań i znacznie pogarsza rokowania.

Przyczyny niedożywienia

Nieprawidłowe odżywianie i zaburzenia w tym obszarze u osób starszych mogą być spowodowane wieloma czynnikami. Często u ich źródła leży izolacja społeczna i samotność lub okres żałoby – kiedy tak trywialna czynność jak jedzenie schodzi na dalszy plan. Wśród potencjalnych przyczyn zdrowotnych trzeba wymienić:

• problemy związane z funkcjonowaniem jamy ustnej, np. suchość wynikająca z choroby Sjögrena, choroby Mikulicza, cukrzycy czy niedoboru żelaza, choroby zębów, tkanek przyzębia i błony śluzowej jamy ustnej (kandydoza jamy ustnej, zapalenie kątów ust), brak protezy lub niewłaściwie dobrana proteza (złe przyleganie płyty protezy, nierówność, szorstkość części dośluzówkowej protezy)
• obecność infekcji
• choroby przewodu pokarmowego (uczucie zgagi, choroba wrzodowa, wzdęcia, zaparcia, zespoły złego wchłaniania)
• choroby układu krążenia (nadciśnienie tętnicze, niewydolność serca)
• choroby endokrynologiczne (choroby tarczycy, nadczynność przytarczyc)
• choroby układu oddechowego (POCHP)
• choroby psychiczne (depresja, demencja, anoreksja)
• choroby neurologiczne (udary, choroba Parkinsona)
• choroby nowotworowe
• farmakoterapia (politerapia, polipragmazja)

W celu zapobiegania niedożywieniu, odpowiednia dieta powinna być niezbędnym elementem indywidualnego planu życia mieszkańca domu opieki. Ustala ją zespół terapeutyczny, którego zadaniem jest zidentyfikowanie problemu i możliwych przyczyn niedożywienia oraz ustalenie dalszego postępowania w przypadku wystąpienia zaburzeń połykania czy odżywiania.

Wielodyscyplinarne podejście do żywienia osoby starszej
w domach opieki ORPEA Polska

Bardzo ważną rolę w procesie ustalenia właściwego planu żywieniowego osoby starszej odgrywa sam senior i jego rodzina. To oni dostarczają zespołowi terapeutycznemu informacje związane z dotychczasowymi nawykami żywieniowymi i przyzwyczajeniami (ulubione posiłki), informują o ewentualnych uczuleniach i występujących problemach z przyjmowaniem pokarmów (np. brak apetytu, utrata smaku czy powonienia, zaburzenia połykania, niepełne uzębienie).

Zakres odpowiedzialności poszczególnych członków zespołu jest natomiast następujący:

Lekarz – zbiera informacje na temat:

•  dotychczas stosowanej diety
• problemów związanych z przyjmowaniem pokarmów
• chorób przewlekłych, ze szczególnym uwzględnieniem chorób, które mogą przebiegać z niedożywieniem lub do niego prowadzić (zapalenie stawów, choroba Parkinsona, choroba Alzheimera, stwardnienie rozsiane, stwardnienie boczne zanikowe, nowotwory itp.)
• stosowanej farmakoterapii w kontekście interakcji składników pokarmowych z przyjmowanymi lekami, interakcji lekowych i powikłań stosowanej farmakoterapii mogących prowadzić do zaburzeń odżywiania
• przeprowadza badanie mieszkańca
• ocenia stopień odżywienia, a następnie kontroluje stan odżywienia mieszkańca w kolejnych miesiącach pobytu w domu opieki
• w sytuacjach, w których mierzone parametry (np. masa ciała czy BMI) ulegają zmniejszeniu identyfikuje możliwe przyczyny oraz wdraża stosowne postępowanie

Zespół opiekuńczo-pielęgniarski 

• w przypadku mieszkańców z ograniczoną mobilnością – ocenia czy są oni zdolni jeść posiłki sami; jeśli nie – zespół określa zakres pomocy personelu podczas przygotowania posiłków lub karmienia
• identyfikuje mieszkańców, u których wystąpiły problemy związane ze spożywaniem posiłków – np. zmniejszenie czy brak apetytu, zaburzenia połykania itp., a następnie niezwłocznie informuje o tym przełożonych

Personel pielęgniarski i fizjoterapeuci.

• W przypadku mieszkańców spożywających posiłki w łóżku – kontroluje czy podczas karmienia mieszkaniec został ułożony we właściwej pozycji
• w przypadku mieszkańców spożywających posiłki w wózkach inwalidzkich – weryfikuje czy wózek jest dostosowany do potrzeb mieszkańca, czy mieszkaniec jest w nim prawidłowo posadzony
• konsultuje, czy do prawidłowego przebiegu żywienia potrzebne są dodatkowe akcesoria w postaci stolika najazdowego, ergonomicznych sztućców, itp.

Dietetyk – ustala zbilansowaną dietę z uwzględnieniem preferencji żywieniowych mieszkańca, ewentualnych zaburzeń smaku, zaburzeń połykania, właściwej tekstury posiłku, występowania chorób przewlekłych

Psycholog –  pomaga identyfikować oraz leczyć psychospołeczne przyczyny niedożywienia takie jak: izolacja, samotność, lęk i depresja, okres żałoby

W przypadku osób starszych, niedożywienie ma bardzo duży wpływ na zdrowie. Zwiększa zachorowalność i wydłuża proces leczenia, a tym samym zwiększa ryzyko śmiertelności wynikające z mniejszej odporności organizmu. Dlatego domy opieki powinny zadbać o to, by odpowiednio wcześnie diagnozować mieszkańców pod kątem właściwej diety
i zapewnić proces żywienia optymalny dla każdego seniora.

Iwona Cabaj-Wiater, Dyrektor Medyczny sieci domów opieki i klinik rehabilitacyjnych ORPEA Polska